زیست بوم: سه سال از آبگیری سد گتوند علیا در خوزستان می‌گذرد، حکایت شور شدن رودخانه کارون و آوارگی روستاییان اما همچنان باقی است. چنان که مطالعات اخیر یکی از اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز نشان می‌دهد، تجمع نمک در مخزن سد گتوند حالا به بیش از 7 میلیون تن رسیده است. سازنده این سد (شرکت توسعه منابع آب و نیرو) البته هیچگاه مسوولیت شور شدن رودخانه کارون را نپذیرفته.

«گتوند نقشی در خرابی یا اصلاح کارون نمی‌تواند داشته باشد» یا «وصله شوری کارون به سد گتوند نمی‌چسبد» ادعاهایی است که شرکت آب و نیرو چند سال است به صورت‌های مختلف بیان کرده و بر آن اصرار دارد. آنها معتقدند که تخلیه پساب‌های کشاورزی به ویژه نیشکر تاثیر بیشتری بر شور شدن رودخانه دارند تا سازند نمکی موجود در مخزن سد گتوند. سازند نمکی «گچساران» که حتی طرح علاج بخشی با عنوان «پتو یا پوشش رسی» نیز جلوی حل شدنش در آب مخزن سد را نگرفت. این کوه‌های نمکی باعث شد بلندترین سد خاکی کشور و آخرین سد روی رودخانه کارون در خوزستان کابوس وزارت نیرو در چهار سال گذشته باشد. آن گونه که «نامجو» وزیر نیروی دولت دهم از سد گتوند علیا به عنوان بدترین خاطره‌اش یاد کرده است.

کریم شیبانی، مجری طرح سد و نیروگاه سد گتوند علیا اما تاثیر این سد را بر کیفیت کارون رد می‌کند و معتقد است: سد گتوند علیا رودخانه کارون را تهدید نمی‌کند و شاید حدود پنج درصد از شوری کارون مربوط به سد گتوند باشد. اگر چه لایه‌هایی با شوری مختلف در مخزن سد شکل گرفته اما درباره کیفیت مخزن هیچ شرایط جدیدی پیش نیامده است.

وی می‌گوید: بر اساس برنامه امسال قرار بود تراز سد حدود 10 متر افزایش یابد و ارتفاع آب مخزن از 197 متر به 207 متر تا پایان شهریور برسد؛ البته در صورتی که شرایط سدهای بالادست و تولید برق اجازه دهد. افزایش دما و ارتفاع نیز اگرچه تغییراتی در لایه‌های آبی مخزن ایجاد می‌کند اما تمام این تغییرات در مطالعات پیش بینی شده بود و هیچ اتفاق جدیدی نیفتاده است.

شیبانی با تایید اینکه بخشی از آب شور مخزن به رودخانه کارون تخلیه می‌شود توضیح می‌دهد: اکنون تخلیه آب از مخزن سد به رودخانه از سه تراز مختلف صورت می‌گیرد که با هم مخلوط شده و برآیند آنها در نهایت آب با کیفیتی است که تعهد کرده‌ایم. دامنه تغییرات کیفیت آب (شوری) خروجی بسته به فصل و حساسیت محصولات کشاورزی در پایین دست سد، بین یک هزار و 100 میکرو موس در تابستان تا یک هزار و 600 میکروموس در زمستان تنظیم شده است.

وی تاکید می‌کند: مشکل فعلی خشکسالی و کم آبی است. در صورتی که سد به تراز نرمال برسد و شرایط نیز تثبیت شود، ظرف دو تا چهار سال نمک‌های محلول در مخزن سد بدون هیچ مشکلی تخلیه می‌شود.

اما مطالعات مهدی قمشی، عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز روی داده‌های آماری یک سال سد گتوند علیا (از بهمن 90 تا اسفند 91) که برای نخستین‌بار به صورت مستقل انجام شده، خلاف این مساله را ثابت می‌کند. این مطالعات نشان می‌دهد که در این یک سال تجمع شوری در سد گتوند ثابت نبوده و مرتب رو به افزایش است.

وی می‌گوید: مقدار شوری تجمع یافته در مخزن سد گتوند در این یک سال بیش از دو برابر شده است. وزن نمک ذخیره شده در آب مخزن در انتهای سال 90 حدود 3/3 میلیون تن بوده که در پایان سال 91 به 8/7 میلیون (هفت و هشت دهم میلیون) تن رسیده است.

قمشی در تشریح وضعیت لایه‌های آب مخزن سد می‌گوید: شوری (EC) آب لایه‌های بالایی مخزن کم و در حدود 500 میکروموس بر سانتی‌متر مربع است اما هر چه به عمق مخزن می‌رویم شوری این لایه‌ها بیشتر می‌شود. تا جایی که شوری (EC) آب لایه‌های پایینی مخزن به 150 هزار میکروموس می‌رسد که حدود سه برابر شوری خلیج فارس است. در حال حاضر 140 میلیون مترمکعب آب در مخزن سد با شوری بین 10 هزار تا 150 هزار میکروموس ذخیره شده است. به عبارتی حدود 50 متر از ارتفاع آب درون مخزن را آب شور با EC بالا تشکیل می‌دهد.

این استاد دانشکده علوم آب با اشاره به راهکار مدیران سد گتوند برای کنترل شوری مخزن، توضیح می‌دهد: در حال حاضر بخشی از آب شور مخزن (که در لایه‌های عمقی قرار دارد) با آب شیرین مخزن (که در لایه‌های سطحی قرار دارد) با یکدیگر مخلوط و سپس به پایین دست هدایت می‌شود. به این ترتیب بخشی از شوری و نمک موجود در مخزن در حال تخلیه به پایین دست است تا بدین وسیله وضعیت لایه‌بندی در مخزن سد کنترل شود. مسوولان به این وسیله میزان شوری آبی که از خروجی سد رها می‌شود را در مرز بحرانی نگه می‌دارند. شوری این آب بین یک هزار و 300 تا 2 هزار میکروموس متغیر است (البته شوری آب این مقطع از کارون قبل از آبگیری سد گتوند حدود 700 میکروموس بوده است) . اما این راهکار برای تعادل لایه‌های مخزن کافی نبوده و افزایش تجمع شوری ادامه داشته است. به عبارتی مساله شوری آب مخزن سد بغرنج‌تر می‌شود. اگر این را به تغییرات دمایی پاییز و احتمال وقوع سیلاب اضافه کنیم، می‌بینیم که پاییز امسال خطر شوری بیشتری، پایین دست را تهدید خواهد کرد و شرایط بحرانی در انتظار رودخانه کارون است.

وی تصریح می‌کند: اگر چه اکنون حجم آبی که شوری بالا دارد به نسبت کل ذخیره مخزن زیاد نیست اما فقط در صورتی می‌توان با اطمینان از سد بهره‌برداری کرد که تخلیه شوری به مکان‌های مطمئن انجام شود. این شوری نباید بیشتر از این انباشته شود و اگر به زودی فکر اساسی برای تخلیه نمک‌ها نشود، تجمع شوری دردسرساز خواهد بود. این وضعیت حکم یک بمب نمکی بالای سر خوزستان را دارد. قمشی اضافه می‌کند: البته باید درباره مکان‌های تخلیه آب شور سد گتوند نیز بررسی دقیقی به عمل ‌آید زیرا وضعیت فعلی (که مقداری از آب شور مخزن را با آب کارون مخلوط می‌کنند) اصلا مطلوب نیست. به نظر می‌رسد که تنها تخلیه به خلیج فارس است که می‌تواند شرایط را بهتر کند. در این مورد نیز باید برآورد اقتصادی انجام شود تا مشخص شود که آیا این اقدام توجیه پذیر است یا خیر. ضمن اینکه این مقدار آب باید به گونه‌یی خارج شود که به محیط زیست و رودخانه کارون آسیب وارد نشود. به گفته وی، مساله دیگری که نباید از نظر دور داشت این است که سد گتوند علاوه بر مساله شوری مسائل دیگری از جمله نشت نفت از چاه‌های نفتی واقع شده در مخزن را دارد که باید به صورت جداگانه کارشناسی و بررسی شوند. اما آنچه اکنون به صورت جدی می‌توان گفت این است که مساله سد گتوند دارد بحرانی‌تر می‌شود و مانند ظرف آبی می‌ماند که در حال گرم شدن است و رفته‌رفته به درجه جوش خود نزدیک‌تر می‌شود.

در آغاز بهره‌برداری از سد گتوند «عطارزاده»، معاون خوزستانی وزیر نیرو، وعده داد که یکی از گواراترین آب‌ها را به مردم خوزستان تقدیم کنند اما این وعده هیچگاه محقق نشد. به تازگی باز هم سید شریف حسینی نماینده اهواز در مجلس شورای اسلامی بحث تاثیر این سد بر کیفیت آب کارون را پیش کشیده، همچنین تاثیر سازند نمکی دریاچه سد گتوند به عنوان یکی از فعالیت‌های تاثیرگذار بر روی کارون در «ستاد رسیدگی به جرایم خاص دادگستری خوزستان» مطرح شده و قرار است گزارش کاملی توسط اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان تهیه و به دادستانی کل کشور ارائه شود.

با این اوصاف آیا کابوسی که بدترین خاطره «نامجو» را رقم زد، به بدترین خاطره همتایش در دولت یازدهم نیز تبدیل می‌شود؟

منبع: اعتماد